In een tweetal blogs voor de EO legt Thijs van den Brink uit waarom hij vindt dat de vier formerende partijen maar moeten laten zien dat zij samen kunnen regeren. En er valt zeker begrip op te brengen voor Van den Brink zijn columns. In het hoofdlijnenakkoord lijkt de rechtsstaat grotendeels in tact te blijven en bovendien hebben drie van vier partijen een grote verkiezingswinst geboekt. Een meerderheid van de bevolking wil deze coalitie ook, zodat er alle reden is om hen het voordeel van de twijfel te geven. In zijn tweede column reageert Van den Brink op kritiek die zijn column opriep, omdat hij daarmee in feite extreem-rechts zou normaliseren. Van den Brink maakt duidelijk dat zijn standpunt is ingegeven door zijn liefde voor de democratie. De kiezers hebben duidelijk een keuze gemaakt voor een rechts kabinet en die keuze moet worden gerespecteerd, ook dat is tenslotte democratie. Toch schiet die analyse tekort; zij berust namelijk op de overtuiging dat, hoe afkeurenswaardig en verwerpelijk de standpunten van een politieke partij ook zijn, zij altijd op gelijke wijze  als andere politieke partijen moeten worden behandeld, zolang zij maar op democratische wijze hun bedenkelijke standpunten proberen te verwezenlijken. Echter, deze redenering lijkt verstrikt te raken in een democratische paradox. Uit deze democratische paradox, zou weleens kunnen blijken dat toch, vanuit democratisch oogpunt, regeringsdeelname van de PVV minder democratisch blijkt te zijn dan gedacht en daarom behoort te worden afgewezen. De andere drie coalitiepartijen lijken gelijktijdig, door hun samenwerking met de PVV, de democratische rechtsorde ernstig op de proef te stellen.

Absurd axioma

Professor mr. dr. van den Bergh heeft, in zijn rede die hij uitsprak bij de aanvaarding van zijn hoogleraarsambt aan de Universiteit van Amsterdam op 28 september 1936, betoogd dat niet iedere wetswijziging met wettige middelen mag worden nagestreefd, omdat dat axioma, dat ieder staatkundig doel, mits met wettige middelen nagestreefd, toelaatbaar is, tot het absurde leidt. Ter illustratie hiervan geeft hij een aantal voorbeelden; een daarvan betreft een politieke partij, die op wetswijziging aanstuurt tot herinvoering van de slavernij. Daarvan zegt Van den Bergh dat het boven iedere twijfel verheven lijkt dat een partij die dat nastreeft door de rechter verboden zal worden, omdat dit streven  in strijd is met de goede zeden; dit terwijl een partij die een republiek nastreeft door de rechter niet verboden zal worden. Volgens Van den Bergh is het verschil dat in het eerst genoemde voorbeeld een fundamenteel beginsel en in het andere voorbeeld slechts een secundair beginsel wordt bedreigd. Bij het invoeren van slavernij is er sprake van strijd met fundamentele Nederlandse goede zeden. In het eerste voorbeeld is namelijk sprake van een inbreuk op onaantastbare fundamentele zedelijke en rechtsbeginselen die algemeen aanvaard zijn in de Nederlandse samenleving en wijzigingen daarvan daarom in strijd zijn met de goede zeden. Dat betreffen dermate gevestigde en door de geschiedenis gevormde normen en waarden, die sterk geworteld zijn in de Nederlandse samenleving. Zolang die zedelijke overtuigingen in de samenleving bestaan, is een poging tot het wijzigen van die beginselen in strijd met de goede zeden. Van den Bergh rekende tot deze fundamentele beginselen het beginsel van godsdienstvrijheid, vrijheid van meningsuiting en gelijke behandeling en non-discriminatie. Van den Bergh meent dan ook dat alle maatschappelijke en staatkundige denkbeelden aan die beginselen moeten worden getoetst. Zij vormen de toetssteen en grondslag voor een vreedzame meningenstrijd in de democratie; zij gelden als voorwaarden voor politieke partijen om tot die vreedzame strijd te worden toegelaten en daaraan te mogen meedoen, terwijl partijen die de pijlers van de democratische rechtsstaat aantasten met alle beschikbare machtsmiddelen waarover de staat beschikt, moeten worden bestreden. 

Actueel

En daarmee legt Van den Bergh een uitgangspunt neer dat nog steeds actueel is. Vandaag de dag zijn met name de vrije meningsuiting en de gelijke behandeling en non-discriminatie waarden die in de Nederlandse samenleving breed worden gedragen en aanvaard zijn. Ook de preambule van de Verklaring voor de rechten van de mens, bijvoorbeeld, beschrijft die fundamentele beginselen, die - naar mag worden aangenomen - ook diep verankerd zijn in de Nederlandse samenleving; zij verklaart namelijk dat erkenning van de inherente waardigheid en van de gelijke en onvervreemdbare rechten van alle leden van de mensengemeenschap grondslag is voor de vrijheid, gerechtigheid en vrede in de wereld en dat de rechten van de mens beschermd worden door de suprematie van het recht. Ook de preambule benadrukt daarmee dus de gelijkheid van rechten voor alle mensen. 

NVU

Dit betekent dat een politieke partij die ernaar streeft om de fundamentele beginselen van de democratische rechtsorde te wijzigen in strijd handelt met de goede zeden of de openbare orde. Zo’n politieke partij kan zelfs, in het uiterste geval, door de rechter verboden en ontbonden worden. Zo werd bijvoorbeeld de Nederlandse Volksunie in 1978 door de rechter verboden, omdat haar bedoeling niet was  het bereiken van een voor alle, ethnisch verschillende, bevolkingsgroepen zo redelijk mogelijke samenleving, maar zich beperkte tot een stelselmatig prikkelen van haat- en superioriteitsgevoelens, het declasseren van grote groepen, het bedreigen van de vrijheid van die groepen en zelfs, in bepaalde gevallen, het willen ontnemen van burgerrechten aan die groepen. Volgens de rechter waren de activiteiten van de NVU dan ook van een zodanige aan het misdadige grenzende en potentieel gevaarlijke aard, dat sprake was van strijd met de in ons land algemeen aanvaarde eisen van openbare orde en goede zeden. 

CP’ 86

Verder verklaarde de rechtbank Amsterdam, op 18 november 1998, de NVP/CP’86 in strijd met de openbare orde, zodat zij verboden en ontbonden werd. Waar Wilders uitspreekt Nederlanders weer op 1 te zetten, sprak CP’86 over ‘eigen volk eerst’; waar Wilders zegt dat Nederland propvol is, sprak CP’86 over dat Nederland tjokvol is; waar Wilders inzet op de soevereiniteit van Nederland, deed CP’86 dat ook. Zoals Wilders tot in hoogste instantie is veroordeeld wegens de belediging van een groep mensen vanwege hun ras, zijn ook bestuursleden van CP’86 veroordeeld voor het zich schuldig maken aan het zich opzettelijk beledigend uitlaten over een groep mensen wegens hun ras. Zoals CP’86 gelijkheid voor de wet voor bepaalde groepen mensen wilde beperken, pleit ook Wilders daarvoor. CP’86 werd uiteindelijk verboden en ontbonden omdat zij, als gevolg van haar handelen, een inbreuk maakte op algemeen aanvaarde grondvesten van het Nederlandse rechtsbestel, door bijvoorbeeld ongerechtvaardigde aantasting van andermans vrijheid of menselijke waardigheid, waaronder ook begrepen rassendiscriminatie. 

Niet vreedzaam

Het is een politieke partij uiteraard toegestaan om problemen met bijvoorbeeld migratie of de Islam aan de kaak te stellen. Immers, uit voornoemde jurisprudentie blijkt dat, binnen de door de openbare orde en goede zeden gestelde grenzen, alle vrijheid bestaat de daarmee verbonden vraagstukken openhartig in en buiten de vertegenwoordigende lichamen te onderzoeken, te bediscussiëren en maatregelen te bedenken om dergelijke problemen op te lossen, te voorkomen of te verkleinen. Echter, een werkwijze die, onder overschrijding van de grenzen van de openbare orde of de goede zeden, de vrijheid van zeer vele anderen bij voortduring met opzet bedreigt, door hen in bepaalde gevallen zelfs burgerrechten te willen ontnemen, heeft niets van doen met een vreedzaam democratisch debat. 

Parallellen en tendens

En hoewel de NVU en CP’86 wellicht niet zomaar over één kam geschoren kunnen worden met de PVV van Wilders, zijn parallellen niet te ontkennen. Er zullen verschillen zijn in intentie, frequentie en intensiteit tussen de NVU en CP’86 toen en de PVV nu, maar ook de PVV haar politieke streven heeft niets van doen met een openhartig debat, omdat er sprake is van het bij herhaling aanzetten tot en het uitlokken en progageren van discriminatie, in het bijzonder van moslims; daarvan heeft Wilders over duidelijk blijk gegeven in zijn verkiezingsprogramma, publieke optredens, maar ook met controversiële wetsvoorstellen, zodat sprake is van een gelijksoortige tendens. Wilders zijn politiek is er ook op gericht de vrijheid, rechtsgelijkheid en rechtszekerheid van bepaalde bevolkingsgroepen aan te tasten en de staatsmachten, de wetgevende -, uitvoerende- en rechtsprekende macht, hun legitimiteit te relativeren of  zelfs verdacht te maken, omdat zij zich tegen de politiek van Wilders verzetten. Wilders staat afwijzend tegenover de parlementaire democratie, blijkend uit zijn kwalificatie van het parlement als nepparlement, de regelmatige afwezigheid van de PVV-fractie in de Tweede Kamer. Hij is ook afwijzend tegenover de rechtspraak gelet op zijn herhaalde laatdunkende en verdacht makende opmerkingen over de rechtspraak. En hij is afwijzend tegenover de media, wat blijkt uit zijn houding tegenover de media. 

Bedreiging democratie 

Door enerzijds wel gebruik te maken van de infrastructuur van de democratie, maar anderzijds die infrastructuur te ondermijnen, is Wilders zonder meer een bedreiging voor de democratische rechtsstaat. Hoewel de democratische rechtsstaat vrijheid biedt aan een ieder en iedereen gelijk is voor de wet, zij het recht geeft aan eenieder te streven naar grondwets- en beleidswijzigingen, betekent dat niet dat hij, die ernaar streeft andermans vrijheid en rechten te ontnemen en die de staatsmachten ondermijnt, democratisch gelegitimeerd is. Het vorenstaande betekent niet dat de PVV zonder meer verboden zou moeten worden, zoals emeritus hoogleraar d’Oliveira in 2021 al bepleitte, want dat verdient namelijk niet de voorkeur, omdat een verbod op een politieke partij steeds een ultimum remedium moet blijven. Het is namelijk primair aan de politiek om de politiek van Wilders en de PVV te bestrijden en aan de burgers om ook die politiek af te wijzen. 

Cordon sanitaire

Daarom is het wel zorgelijk dat democratisch georiënteerde partijen, zoals de VVD en NSC,  kabinetsdeelname voor Wilders mogelijk maken. De PVV, die de pijlers van de democratische rechtsstaat aantast, is bedreigend voor de democratische rechtsstaat, welke bedreiging zij met al haar machtsmiddelen moet bestrijden; een cordon sanitaire van Wilders en zijn PVV, het krachtig bestrijden van de ondemocratische opvattingen in het parlement en het tegengaan van de ondermijning van de democratische rechtsstaat, zijn gerechtvaardigde instrumenten om de democratische rechtsstaat te beschermen. Daarom is het gerechtvaardigd als democratische partijen de PVV, hoewel via democratische weg democratisch gekozen, uitsluiten van kabinetsdeelname, want dat is in het belang van de democratie. 

Democratische paradox 

Dat is de democratische paradox; elk politiek handelen in strijd met de goede zeden of de openbare orde, ongeacht of die met gebruikmaking van democratische middelen wordt nagestreefd, moet door de democratische rechtsstaat worden bestreden en, in het uiterste geval, zo nodig worden verboden. Simpeler gezegd: misbruik van de democratische rechtsstaat is verboden; de staatsmachten en de burgers hebben de plicht dat misbruik te voorkomen en zo nodig, in het uiterste geval, te verbieden. En daarom is het een slecht idee om te experimenteren met een ondemocratische partij als de PVV. De politiek heeft de morele plicht om de democratische rechtsstaat te verdedigen, zelfs als dat indruist tegen de wil van het PVV-electoraat en de meerderheid van de Nederlandse bevolking. Het is afkeurenswaardig dat democratische partijen bereid zijn samen te werken met Wilders die met zijn PVV er blijk van geeft ondemocratisch gedachtegoed na te streven en in woord en daad de rechtsstaat, hoe subtiel wellicht ook, te ondermijnen. En daarmee is Wilders ondemocratisch.

Verdraagzaamheid en eerbied voor de persoonlijkheid van ieder mens

Het diepste wezen van de democratie is, aldus Van den Bergh, veel meer te vinden in haar verdraagzaamheid en eerbied voor de persoonlijkheid van ieder mens, dan in het meerderheidsbeginsel. De eerbiediging van de persoonlijkheid van ieder mens betekent, zoals ook de preambule van de rechten van de mens het uitdrukt, aan ieder mens gelijke rechten toe te kennen. Wilders zijn politiek tast die onvervreemdbare rechten voor bepaalde bevolkingsgroepen aan. En precies daarom moet Wilders niet gelegitimeerd worden, omdat daardoor de democratische rechtsstaat verder kan worden ondermijnd, terwijl het ook anderen met kwade bedoelingen de kans biedt om de democratische rechtsstaat aan te tasten. Dat zijn voldoende redenen om, als het om de democratie gaat, zich te blijven verzetten tegen Wilders en eenieder die hem faciliteert. Wie de democratie liefheeft, verdedigt haar met alle machtsmiddelen waarover de democratische rechtsstaat beschikt. Van den Bergh zegt daarom terecht: “Een democratie zonder eerbied voor de persoonlijkheid van iederen mens pleegt echter verraad aan eigen wezen”. En voor dat verraad is geen enkele rechtvaardiging, zelfs geen verkiezingswinst van Wilders.