Normen, waarden, deugden en principes in de Bijbel

Voor we de balans opmaken over de dilemma’s: is (homo)seksualiteit een zondecategorie of een scheppingscategorie; is het burgerlijk huwelijk Gods instelling of een menselijk construct; is de M/V verhouding in de kerk een scheppingsorde of kerkelijk onrecht; eerst een klein uitstapje naar de ethiek.

Waarden en normen worden binnen en buiten de kerk in het spraakgebruik vaak op één hoop gegooid. Ten onrechte mijns inziens. Voor de helderheid definieer ik ze als volgt (en in deze volgorde). Normen hebben met gedragsregels te maken (regels die je kunt handhaven). Normen zijn regels die algemeen gelden, ongeacht of je het er mee eens bent. Normen zonder onderliggende waarden zijn willekeurige regels die meer kwaad dan goed doen. Ondoordachte normen kunnen hun doel voorbij schieten (zoals boeren maar al te goed weten met sommige Haagse regels). Waarden hebben met ‘wat belangrijk is’ te maken, datgene waar men het in grote lijnen over eens is (gedeelde waarden), zoals eerlijk, rechtvaardig, verantwoordelijk, gelijkwaardig, etc. Ethische dilemma’s  hebben altijd met conflicterende belangen en botsende waarden te maken. Ethische dilemma’s  gaan over de afweging van een lastige keuze en welke keus je daar persoonlijk in maakt op basis van een norm of regel, een set kernwaarden of op basis van persoonlijke eigenschappen. Deugden hebben met persoonlijkheid en karakter te maken (persoonlijke eigenschappen) die het gedrag aansturen. Principes hebben te maken met levensbeschouwelijke uitgangspunten (gedeeld geloof) die de richting in het leven bepalen.

Met gebruik making van eerder genoemde voorbeelden is de regel “geen seks voor het huwelijk” een norm en de gedachte dat “kinderen verwekt en geboren moeten worden in het huwelijk als een veilige omgeving voor moeder en kind” een waarde. “De vrouw komt het ambt niet toe” is een norm. “Man en vrouw zijn gelijkwaardig geschapen en dienen gelijk behandeld te worden” is een waarde. De norm is “offerdieren en brandoffers” (Ps 51:18), “een gebroken geest, een gebroken en verbrijzeld hart” (Ps 51:19) is de waarde. “Scheiden mag niet” is een norm; “vertrekken uit een onveilig huwelijk” is een waarde. “Abortus mag niet” is de norm; de “beschermwaardigheid van het (ongeboren) leven” is de waarde. Evenzo is: “Abortus mag wel”, een norm en het bijbehorende “zelfbeschikkingsrecht van de vrouw een waarde.  “” Homoseksuele relaties zijn verboden” is een norm (die je op de Bijbel kunt baseren, maar die ook heel lang buiten de christelijke wereld is gehanteerd); “homo’s mag men niet discrimineren” is een waarde.

Waarden en normen zijn heel duidelijk herkenbaar in Mat 23:23, de norm (de tienden geven, zelfs van de tuinkruiden) stelt Jezus in het licht van de waarde (het gaat om datgene wat in de wet zwaarder weegt). Deugden kun je terugvinden in Galaten 5, de vruchten van de Geest (Gal 5:22,23). Een voorbeeld van een (geloofs)principe is bijvoorbeeld te vinden in Jozua 24:14-18 en Johannes 13:12-17. Het is treurig stemmend dat de kerk de normen vaak meer gewicht heeft toegekend dan de waarden, deugden en principes. Normen/regels zijn gemakkelijker te hanteren en te controleren dan waarden, deugden en principes. Normen kun je afvinken (bij jezelf en anderen). Waarden, deugden en principes vragen telkens opnieuw een gezamenlijke afweging en persoonlijke ethische keus in een concrete situatie. Ook de ethische keus of een gelijkgeslachtelijke relatie mag; of de vrouw in het ambt mag; of een samenlevingscontract i.p.v. huwelijk mag. Of dat Bijbels gezien te verdedigen is; of dat je daar op basis van de vermeende norm of regel (“het staat immers zo in de Bijbel”) verre van moet blijven. Wie op de laatst genoemde manier denkt dient te beseffen dat de klassiek gereformeerde normen buitengewoon goed pasten bij de maatschappelijke cultuurwaarden van die tijd, de zestiende en zeventiende eeuw. Wie Schriftuurlijk wil redeneren zal erkennen dat de Bijbel waarden belangrijker vindt dan normen. Zie Psalm 51:18,19 en Jesaja 1: 11-17.

Het is spijtig dat de klassieke gereformeerde theologie rond vragen van seksualiteit vooral de normen verdedigd heeft en de onderliggende waarden veronachtzaamd heeft. Ook het doorwrochte boek van Ad de Bruijne hinkt daarin op twee gedachten, zoals John Lapré in zijn bespreking heeft aangewezen (ND dd 9 November 2022). We moeten ons niet verliezen in het schermen met standpunten op basis van losse bewijsteksten, zonder rekening te houden met de context en de samenhang in het geheel van de Schrift. Een mening is geen argument. Meningen hebben recht op valide argumenten. Meningen zijn nog niet canoniek te noemen omdat ze klassiek gereformeerd zijn. De kerk moet zich steeds blijven reformeren (Semper Reformanda). We moeten werk maken van het doordenken van de waarden die de Bijbel ons aanreikt om de vragen van vandaag te beantwoorden. Dat is geen nieuwlichterij of nieuwe hermeneutiek, dat is gelovig luisteren naar de boodschap van het evangelie voor deze tijd. Het Bijbelse principe voor de kerk van alle tijden is volgens het Nieuwe Testament de liefde (1 Kor 12:31 – 14:1). Ik verwijs bewust niet slechts naar 1 Korintiërs 13, om het kader waarin 1 Korintiërs 13 staat te benadrukken.

Het massieve verwijt van de klassieke gereformeerde theologie richting de moderne gereformeerde theologie is dat de moderne gereformeerde theologie de Bijbelse waarheid niet langer serieus wil nemen, bijvoorbeeld als het gaat over gelijkgeslachtelijke seksualiteit. Dat verwijt is te weerleggen als we beseffen en erkennen dat de klassiek gereformeerde standpunten bij uitstek normen zijn die stroken met het levensgevoel van die tijd. Maar besef dan dat die normen ook altijd een Bijbelse achtergrond in waarden en principes hebben. Als de normen niet meer (lijken te) passen moet je terug naar de onderliggende waarden en de principes om tot nieuwe standpunten te komen.

Als we beseffen dat de moderne gereformeerde standpunten soms anders zijn dan de klassieke standpunten, maar ons realiseren dat de moderne normen een uiting zijn van dezelfde waarden en principes, dan hoeven we niet langer elkaar de maat te nemen over het hanteren van nieuwe normen of het gedogen van de afwijking van oude normen. Of een vruchteloze en oeverloze discussie voeren over de vraag welk gezag bepaalde Bijbelteksten voor deze en gene (nog) hebben als je blijkbaar niet op hetzelfde ethische standpunt uitkomt. Het geestelijke gesprek moet op waarden-niveau gevoerd worden, niet op normen-niveau. Jezus hanteerde andere normen voor Gods nieuwe wereld dan de Joodse leiders voor het volk Israël. Daarmee leerde Christus Jezus ons dat normen kunnen wijzigen, maar waarden en principes blijvend zijn. Het is dus geen zwaktebod van de moderne gereformeerde theologie om te wijzen op de genade en het liefdegebod. Het is eerder een zwaktebod van de klassieke gereformeerde theologie dat ze blijft hangen in zonde en straf; en vergeving en genade op afstand zet. Hiermee komt de vraag op of nieuwe inzichten van christenen verbonden kunnen worden met het werk van de Heilige Geest. De verhouding tussen Woord en Geest is spannend voor de theologie, daarover nog een aparte paragraaf.